Gmina Raków położona jest w obszarze o zróżnicowanym ukształtowaniu terenu. Przez środek gminy z północnego-zachodu na południowy-wschód przebiega dolina rzeki Czarna Staszowska. Lasy zajmują ponad połowę obszaru gminy.

W Średniowieczu w piaszczystych okolicach Rakowa były tylko puszcze. Był to obszar praktycznie niezamieszkały. Tereny te stopniowo były zaludniane dopiero od czasów reformacji (w drugiej połowie XVI stulecia). Miasto Raków założył w 1567 roku kasztelan żarnowski Jan Sienieński, ogłaszając w nim tolerancję religijną (dokument lokacyjny z dnia 27 marca). W prawach miejskich wzorowano się tu na Krakowie, wytyczono obszerny rynek, na którego licu został wzniesiony drewniany ratusz. Nazwa miejscowości pochodzi od herbu małżonki Jana Sienieńskiego – arianki, jest nim czerwony rak na białym polu. Miasto powstało na uboczu znaczniejszych dróg i szlaków handlowych (wiodły tędy drogi do Łagowa przez Szydłów, do Stopnicy oraz z Kielc do Staszowa). Obok Rakowa Jan Sienieński założył również miasta Dębno i Rembów. W 1569 roku przybyła do Rakowa większa grupa osiedleńców, którzy chcieli tu utworzyć Nową Jeruzalem na wzór wczesnochrześcijańskiej wspólnoty apostolskiej. Odtąd nazwa „rakowianie” oznaczała najradykalniejsze społecznie skrzydło braci polskich – arian. W mieście „skupiało się wielu ludzi z Wielkiej i Małej Polski (…), tak szlachty, mieszczan, jako ministrów (kaznodziejów) i innych ludzi uczonych i cudzoziemców (zwłaszcza Rusinów, Włochów i Niemców) niemało”.

Rozkwit Rakowa przypada na pierwsze ćwierćwiecze XVII wieku, kiedy to został wybrany za ośrodek organizacyjny zboru ariańskiego. Miasto rozwijało się od tej pory szybko, a całej ludności było około 20 tys. (ówczesne Kielce były nieco mniej ludne). Arianie założyli tu szkołę – Akademię Rakowską (istniejącą w latach 1602-1638), która szybko zasłynęła na całą Europę, a Raków nazywano wtedy „sarmackimi Atenami”. Szkoła prawdopodobnie usytuowana była w północno-zachodniej pierzei Rynku, a plac szkolny – w pobliżu drogi do Nowego Rynku i drogi w stronę mostu. W 1607 roku syn fundatora – arianin Jakub Sienieński wydał przywilej przenoszący centrum miasta w nowe miejsce, gdyż pierwotne założenie urbanistyczne było już niewystarczające. Nowy Rynek powstał przy ówczesnej drodze w kierunku Dębna i Łagowa. Oba rynki miały należeć do jednego organizmu miejskiego. W mieście rozwijał się przemysł tkacki, papierniczy, garncarski, browarniczy, kuśnierski, nożowniczy. Wybudowano wówczas okazały ratusz i most na Czarnej. Centralnym punktem miasta był Stary Rynek. Przeważała zabudowa drewniana, liczne dworki, a w rynku domy z podcieniami. W mieście zamieszkiwali i pracowali liczni rzemieślnicy tworzący cechy, można było tu spotkać tkaczy, szewców, ślusarzy, kołodziei, kowali, stelmachów, krawców, studniarzy, młynarzy, piekarzy, zegarmistrzów, sukienników, złotników, mieczników. Raków był ośrodkiem ruchu drukarskiego i piśmienniczego. W XVIII wieku istniał tu szpital dla ubogich i apteka. Wszystko to stanowiło o świetności miasta.

W wyniku nasilającej się kontrreformacji, pod pretekstem zniszczenia krzyża przez młodzież ariańską, w 1638 roku sąd królewski zakazał dalszej działalności rakowskiego zboru, w tym także drukarni i szkoły. Zburzono obiekty zboru, szkoły, drukarni. Po wygnaniu arian z Polski miasto podupadło i opustoszało, a ślady po budynkach ariańskich zacierały się. Kolejno znikały dawne domy ariańskie. Pod koniec XVII wieku miasto liczyło zaledwie 700 mieszkańców.

Zabudowa Starego Rynku była w XVII i XVIII wieku stosunkowo zwarta. Domy miejskie miały w tyłu ogrody. Miasto otoczone było palisadą lub obronnym parkanem. Ulice wydostawały się z miasta przez bramy (były tu: Brama Szydłowska, Opatowska, Żydowska i inne).

Na początku XIX wieku dużo działek w mieście było niezabudowanych, a istniejące domy często w złym stanie technicznym. Po południowo-wschodniej stronie Starego Rynku znajdowała się bożnica, łaźnia i szpital żydowski. W 1852 roku nawiedził miasto wielki pożar, niszcząc centrum miasta oraz pochłaniając około 120 domostw. Kolejny wielki pożar nawiedził miasto w 1886 roku (spłonęły wówczas 132 domy).

W 1869 roku Raków podobnie jak wiele innych polskich miast utracił prawa miejskie. Mimo iż był już tylko osadą liczba jego mieszkańców wzrosła (w roku 1880 liczył 1970 mieszkańców – przeważnie Żydów). Od tego momentu coraz bardziej tracił na znaczeniu. W XIX i XX wieku nastąpiło ożywienie ruchu budowlanego. Dawne domy ariańskie zastępowano nowymi. W 1902 roku osada Raków posiadała kościół parafialny, synagogę, przytułek, szkołę początkową, pocztę, tartak, dwa młyny wodne, trzy garbarnie. W 1917 roku zbudowano tu stację kolejki wąskotorowej relacji Jędrzejów - Bogoria. W czasie II Wojny Światowej przechodziły tędy linie frontu poważnie niszcząc teren Rakowa i okolic. Zniszczone zostały liczne domy i kościół parafialny. W czasie II Wojny Światowej ubyło mieszkańców Rakowa – przede wszystkich Żydów, których wymordowali Niemcy (w 1960 roku było około 1600 mieszkańców). Z końcem lat czterdziestych XX wieku przystąpiono do odbudowy zniszczonych obiektów w tradycyjnych ich formach. Od lat sześćdziesiątych XX wieku zerwano z tradycyjną odbudową, wznosząc odtąd w zunifikowanych „pudełkowych” formach plomby i budynki użyteczności publicznej.

Z dniem 1 stycznia 1973 roku utworzona została Gmina Raków w powiecie staszowskim. Obecnie Raków to siedziba jednej z 19 gmin powiatu kieleckiego oraz jedna z 15 gmin wiejskich tego powiatu. W tradycji Rakowa pozostały dziś jedynie nazwy – łączka na południe od kościoła nazywa się „Drukarnia”, teren przy tartaku – „Papiernia”, a pole na zachód od kościoła – „Bursa”. Z czasów świetności Rakowa jako miasta zachował się jedynie dom ariański przy rynku Nowego Miasta (z przełomu XVI i XVII wieku) oraz mały murowany budynek przy plebani (z XVII wieku). Tzw. Luterska Górka – zapewne dawny cmentarz ariański, został po 1955 roku doszczętnie zniszczony.

 

Teren Gminy Raków przecina Monastyczny Szlak Cysterski z XII w biegnący z północy na południe, stanowiący powiązanie pomiędzy klasztorami ziemi świętokrzyskiej (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica) z klasztorami sąsiednimi (Sulejów w woj. łódzkim oraz Mogiła i Szczyrzyc w woj. małopolskim). Jego długość na terenie gminy wynosi 12,1 km.

Na terenie gminy Raków znajduje się dziewięć obiektów lub zespołów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków na mocy Ustawy z dnia 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr kultury i o muzeach z późniejszymi zmianami.
Są nimi:

• Zespół kościoła parafialnego p. w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny wraz z cmentarzem przykościelnym w Bardzie, nr rej.: A.451/1-2 z 20.01.2010 r. Wzniesiony w 1789 roku; ufundowany przez Barbarę Misiewską, stolnikową bracławską; na antepedium głównego ołtarza umieszczony jest herb Misiewskich - Ciołek.
• Kościół filialny p. w. Św. Andrzeja w Drogowlach, 1620-30 r., nr rej.: A.452 z 20.01.2010 r.
• Układ urbanistyczny i zespół zabudowy małomiasteczkowej z reliktami architektury sakralnej i mieszczańskiej innowierców (Braci Polskich) w Rakowie, 2 połowa XVI wieku – 1 połowa XVII wieku oraz XIX/XX wiek, nr rej.: A.453 z 20.01.2010 r.
• Zespół kościoła parafialnego p. w. Świętej Trójcy w Rakowie (ul. Kościelna 3) obejmujący kościół parafialny p. w. Świętej Trójcy, 1640-50 r., 1947 r.; dzwonnicę z 1 połowy XVIII wieku; dawną plebanię (obecnie dom pielgrzyma), XVI/XVII wiek, nr rej.: A.454/1-3 z 20.01.2010 r. Wzniesiony w latach 1640 - 50 z fundacji biskupa krakowskiego. Kościół postawiono na miejscu zburzonego zboru ariańskiego. Wewnątrz wyposażenie w stylu późnobarokowym.
• Kościół reformatów obecnie filialny p. w. Św. Anny w Rakowie, 1641 r., XVIII wiek, nr rej.: A.455 z 20.01.2010 r. Wybudowany w 1641 roku, przebudowany w połowie XVIII wieku.
• Budynek Wójtostwa w Rakowie, ul. Sienieńskiego 9, XVI/XVII wiek, nr rej.: A456 z 20.01.2010 r.
• Pozostałości zamku obronnego wraz z fosą w Rembowie, XIV wiek, nr rej.: A.457 z 20.01.2010 r.
• Zespół dworski w Rembowie obejmujący dwór (pozostałości, obecnie dom mieszkalny) oraz pozostałości parku, XVII wiek, nr rej.: A.458/1-2 z 20.01.2010 r.
• Kościół parafialny p.w. Św. Stanisława Biskupa w Szumsku, 1673 r., 1910 r., 1945-50 r., nr rej.: A.459 z 20.01.2010 r.

Na terenie Gminy Raków znajduje się również szereg obiektów zabytkowych przeznaczonych do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków. Są to:

BARDO

• Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki; 2 poł. XIX w.

CHAŃCZA

• Kapliczka Matki Boskiej, mur.; XIX w.

DĘBNO

• Układ urbanistyczny; XVIII w.
• Zespół kaplicy p.w. Św. Tekli obejmujący:
  • Kaplica, mur. (kam.); 2 poł. XVIII w.
  • Ogrodzenie z bramką, mur.; 2 poł. XVIII w.

 

DROGOWLE

• Cmentarz przykościelny w Zespole kościoła filialnego p. w. Św. Andrzeja; po 1620 r.
• Zespół dworski obejmujący:
  • Ruina Dworu, mur.; 3 ćw. XIX w.
  • Budynek gospodarczy; 3 ćw. XIX w.
  • Pozostałości parku

KORZENNO

• Kapliczka Matki Boskiej, mur.; XIX w. (remont)

MĘDRÓW

• Kapliczka, mur.; 1895 r.

NOWA HUTA

• Cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich; 1944 - 1945 r. (w zagajniku na terenie przysiółka Podgórze)
• Cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich; 1944 - 1945 r. (dwa miejsca), (zgodnie z informacjami uzyskanymi z Urzędu Gminy Raków, na podstawie wywiadów z mieszkańcami, kilka lat temu dokonano ekshumacji mogił i przeniesiono je w inne miejsce, dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa)

OCIESĘKI

• Cmentarz przykościelny; po 1617 r.
• Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki; przed 1878 r. (teren w granicach ogrodzenia)

RAKÓW

• Zespół kościoła parafialnego p.w. Św. Trójcy obejmujący:
  • Cmentarz przykościelny; po 1640 r. (teren w granicach ogrodzenia)
  • Ogrodzenie z bramką, mur.; XVII w. i XIX w., remont XX w.
  • Plebania, mur.; ok. 1920 r.
• Zespół kościoła reformatów, obecnie filialnego p.w. Św. Anny obejmujący:
  • Cmentarz przykościelny
  • Ogrodzenie cmentarza przykościelnego, mur.; 2 poł. XVII w.
• Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki; przed 1831 r. (teren w granicach ogrodzenia)
• Cmentarz ariański; 1 poł. XVII w.
• Cmentarz żydowski; 2 poł. XVIII w.
• Dom Ariański, ul. Sienieńska 2 (obecnie Bar „Arianka”), mur,; XVI/XVII w., przebudowany XX w., zachowane piwnice
• Dom Ariański, Rynek (pl. Wolności 18), mur.; XVII w., przebudowany
• Zabudowa parterowa rynku i przyległych ulic, mur.; XIX i XX w., zniszczona w 1944 r., odbudowana w tradycyjnych formach z wykorzystaniem starych murów.

SZUMSKO

• Zespół kościoła parafialnego p.w. Św. Stanisława Biskupa obejmujący:
  • Dzwonnica, mur.; 1751 r.
  • Cmentarz przykościelny; po 1637 r. (teren w granicach ogrodzenia)
  • Ogrodzenie, mur.: XIX w.
  • Plebania, mur.; 1845 r. rozbudowana 1927 r.
• Zespół cmentarza grzebalnego obejmujący:
  • Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki; przed 1857 (teren w granicach ogrodzenia)
  • Kaplica, mur.; XIX/XX w.
• Pozostałości zespołu dworskiego obejmujące:
  • Stajnia, mur.; 2 poł. XIX w. przebudowana
  • Spichlerz, mur.; lata 20-te XX w. (obecnie front w częściowej ruinie).

Lokalizację obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów zabytkowych przeznaczonych do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków (za wyjątkiem obiektu dla którego nie udało się określić jego lokalizacji) zaznaczono na załącznikach graficznych (uwarunkowania i kierunki) do niniejszego studium.

 

Na terenie Gminy Raków występują także stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru i do ewidencji zabytków archeologicznych, które wskazuje się do objęcia ochroną prawem miejscowym, zgodnie z przepisami odrębnymi.
Są to:

• Chańcza – kopiec/kurhan (brak AZP; prawdopodobnie zalany wodami zbiornika „Chańcza”; na lekkim wzniesieniu lewobrzeżnej trasy zalewowej rzeki Czarna, na łące należącej do Wacława Liznera, położony jest około 200 m na południe od młyna na Czarnej i około 1500 m na zachód od zabudowań wsi Chańcza );
• Chańcza – znalezisko luźne (epoka kamienia – paleolit), (brak AZP; prawdopodobnie zalane wodami zbiornika „Chańcza”, położone na nadzalewowej trasie rzeki Czarnej; jest to obszar piaszczysty, porośnięty w większości niewielkim laskiem; pozostała część to nieużytek pokryty wydmową trawą; gleby: piasek z wytwarzaną tylko miejscami warstwą humusu );
• Chańcza – osada (mezolit), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Chańcza – pracownia narzędzi krzemiennych (epoka kamienia – mezolit/neolit), (brak AZP; w dwóch miejscach, na wschód i na zachód od wsi; mało wyeksploatowana z powodu odległości i złej drogi do Jastrzębca ; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Chańcza – osada (okres rzymski/wczesne średniowiecze), (brak AZP; położona na łagodnym, południowym stoku wzniesienia opadającego w kierunku wsi Chańcza, wokół źródełka wypływającego u podnóża wzniesienia; gleby: rędziny brunatne. ; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Chańcza – osada (późne średniowiecze/czasy nowożytne), (brak AZP; położona na skraju wysoczyzny opadającej łagodnie ku południu w kierunku wsi Chańcza /ku południu/; u podnóża wysoczyzny i równolegle do niej przepływa potok Chańcza, wpadający do rzeki Czarnej; w obrębie stanowiska znajdują się dwa czynne źródełka i ślady po trzech wyschniętych ; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Chańcza – znalezisko luźne (brak AZP; położone w widłach dwóch dróg – asfaltowej biegnącej z Wygody do Chańczy oraz polnej z Wygody na wschód; na południowym stoku wzniesienia opadającym w kierunku polnej drogi a następnie do doliny, którą dawniej płynął strumień; nad miejscem znalezienia przebiega linia wysokiego napięcia; gleby: rędziny brunatne. ; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Głuchów – osada (neolit), (brak AZP – w karcie stanowiska podano, że może ona być zlokalizowana na AZP 90-65, lecz w wykazie dla tego AZP to stanowisko nie jest ujęte; nie ustalono lokalizacji);
• Głuchów – stanowisko archeologiczne (neolit schyłkowy), (nr 12 na AZP 90-65; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Głuchów – stanowisko produkcji dymarskiej (okres rzymski), (nr 13 na AZP 90-65; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Głuchów Lasy – stanowisko przemysłowe (brak AZP – w karcie stanowiska podano, że może ono być zlokalizowane na AZP 89/90-65, lecz w wykazie dla AZP 90-65 to stanowisko nie jest ujęte; na północny-wschód od wsi w odległości 0,5 km rozciąga się pole Ob. Pietrasa Józefa na którym w czasie prac ornych natrafił na duże skupiska żużla ; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Jamno – obozowisko, osada (mezolit/neolit), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Korzenno – znalezisko luźne (okres lateński); (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Lipiny – znalezisko luźne (okres wczesno-lateński), (brak AZP; znalezione przy drodze z Łagowa do Rakowa na głębokości 150 cm; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Nowa Huta – „Zamczysko”, założenie obronne; XIII/XIV w. (na Górze Zamczysko; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Nowa Huta – „Nowa Huta”, huta szkła; XVI-XVIII w. (lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Nowa Huta – „Stara Huta”, huta szkła; XVI-XVIII w. (lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Pułaczów – ślad osadnictwa (okres rzymski), (nr 17 na AZP 89-68; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Pągowiec – osada (późny mezolit), (brak AZP – w karcie stanowiska podano, że może ona być zlokalizowana na AZP 89/90-67; nie ustalono lokalizacji);
• Pągowiec – „Ślady rezydencji”, rezydencja Jakuba Sienieńskiego (lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Raków – znalezisko luźne (młodsza epoka kamienia), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Raków – znalezisko luźne (okres rzymski), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Raków – znalezisko luźne (wczesne średniowiecze), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Raków – znalezisko luźne (wczesne średniowiecze), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Rakówka – znalezisko luźne (okres rzymski), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Rakówka – „Fryszerka” (relikty kuźnicy z XIX w.), (nad potokiem Łagowica w miejscowości Rakówka; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Kolonia Szumsko – „Piwnica”, kopiec z piwnicą (w dawnym parku podworskim; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Rembów – znalezisko luźne (neolit), (lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Rembów – „zamczysko” (ruiny zamku pocz. XIV w.), (nr rej.: Aa 12 z 21.08.1986 r.; lokalizację stanowiska przedstawiono na załączniku graficznym);
• Tartaki – osada (neolit/wczesny brąz), (brak AZP; nie ustalono lokalizacji);
• Życiny – znalezisko luźne + osada (mezolit/neolit) (brak AZP – w karcie stanowiska podano, że może ono być zlokalizowane na AZP 90-66; nie ustalono lokalizacji);
• Życiny – osada (epoka brązu/okres rzymski/okres nowożytny), (brak AZP – w karcie stanowiska podano, że może ona być zlokalizowana na AZP 90-66/67; położona na terasie nadzalewowej Czarnej, na lekkim piaszczystym wzniesieniu opadającym ku zachodowi, od wschodu podmywane jest przez rzekę Czarną, od południa i południowego-zachodu ograniczone przez zabudowania W. Liznera i przepływający za nimi niewielki strumień bez nazwy, uchodzący opodal do Czarnej, a wypływający ze znajdujących się około 150 m na zachód od stanowiska źródeł zwanych „Stare Stoki”; od północy stanowisko ogranicza lasek i przepływający poza nim strumień biorący swój początek w oddalonych około 1 km na zachód źródłach zwanych „Nowe Stoki”; gleby bielicowe ; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa);
• Życiny – osada (okres rzymski), (brak AZP – w karcie stanowiska podano, że może ona być zlokalizowana na AZP 90-66/67; zlokalizowane nad Czarną, u wschodniego krańca wsi; dokładniejsza lokalizacja nie jest możliwa).