Gmina Raków z uwagi na swoje usytuowanie w środowisku, na pograniczu dwóch regionów fizyczno-geograficznych, Pogórza Szydłowskiego na południu i Gór Świętokrzyskich na północy prezentuje znaczne zróżnicowanie elementów środowiska przyrodniczego i należy do terenów o bogatej różnorodności biologicznej. Sprzyjają temu rozległe kompleksy leśne w gminie oraz niska gęstość zaludnienia. Dodatkowy wpływ na walory przyrodnicze tego terenu i jego wartość biologiczną, posiada bez wątpienia zbiornik wodny „Chańcza” na rzece Czarna Staszowska.
W strukturze przyrodniczej gminy można wyodrębnić następujące elementy przestrzenne:
• kompleksy leśne i zadrzewienia;
• tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej;
• zbiornik „Chańcza”;
• tereny zwartej zabudowy Rakowa.
Sieć ekologiczna ECONET-PL
Polska część europejskiej sieci ekologicznej ECONET-PL obejmuje tereny o najwyższych walorach przyrodniczych, tworzących wyodrębnione obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym (M) lub krajowym (K) połączone ze sobą korytarzami ekologicznymi, również o znaczeniu krajowym lub międzynarodowym.
W granicach gminy Raków podstawowym elementem tej sieci są lasy Cisowsko-Orłowińskie (Obszar Cisowsko-Orłowiński 20K) stanowiące obszar węzłowy o znaczeniu krajowym, który jest częścią większego obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym (Obszar Świętokrzyski 31M). Funkcje regionalnych korytarzy ekologicznych zapewniających powiązania ekologiczne obszaru węzłowego z pozostałymi elementami sieci pełnią doliny Czarnej Staszowskiej i Łagowicy.
Sieć Natura 2000
Jednym z elementów procesów integracji europejskiej jest współpraca w dziedzinie ochrony środowiska przyrodniczego Europejska sieć obszarów ekologicznych ma spełniać rolę systemu nadrzędnego w odniesieniu do obecnie podejmowanych działań w zakresie ochrony przyrody. W oparciu o zalecenia Dyrektywy Ptasiej i Dyrektywy Siedliskowej utworzono system obszarów połączonych korytarzami ekologicznymi, tworzącymi spójną funkcjonalnie sieć ekologiczną. Jej zadaniem będzie utrzymanie różnorodności biologicznej poprzez ochronę najcenniejszych i najrzadszych elementów przyrody, a także najbardziej typowych i nadal jeszcze powszechnych układów przyrodniczych, charakterystycznych dla poszczególnych regionów biogeograficznych. Sieć składa się z obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalnych obszarów ochrony (SOO), wyznaczonych zgodnie z zaleceniami wyżej wymienionych Dyrektyw UE.
Zatwierdzony przez Komisję Europejską decyzją KE2012/14/UE z 18 listopada 2011 roku (Dz. U. UE Nr 11 z 13 stycznia 2012 roku) projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk – obszar Natura 2000 PLH 260040 „Lasy Cisowsko-Orłowińskie”, obejmuje obszar o powierzchni 10 406,9 ha, w tym na terenie gminy Raków około 2 146,06 ha.Obszar Lasów Cisowsko-Orłowińskich obejmuje jeden z większych kompleksów leśnych w Górach Świętokrzyskich. Jest on położony w zlewniach Czarnej Staszowskiej i Nidy. Obejmuje trzy pasma wzgórz zbudowane z dewońskich piaskowców i wapieni oraz z kambryjskich kwarcytów. W ostoi dominują lasy bukowo-jodłowe (żyzne i kwaśne buczyny, wyżynne bory jodłowe), rzadziej grądy łęgi, obejmuje ona także niewielkie płaty łąk trzęślicowych. Występują tu również rozległe torfowiska wysokie i przejściowe otoczone borami bagiennymi i bagiennymi lasami olszowymi. Bardzo dobrze zachowały się tu również suche bory sosnowe Cladonio-Pinetum. Celem ochrony obszaru jest zabezpieczenie naturalnego lasu o charakterze Gorskim na niżu. Oszacowano, że w ostoi występuje około 700 gatunków roślin naczyniowych, w tym 42 gatunki objęte ochroną ścisłą oraz 10 ochroną częściową. Stwierdzono występowanie 19 typów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Występuje tu wiele rzadkich i zagrożonych gatunków ptaków, kilka gatunków nietoperzy trzy gatunki traszek, trzy chronione gatunki ryb i dwa gatunki minogów z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Świat owadów reprezentują najsilniejsze w regionie populacje przelatki aurinii, modraszka telejusa i czerwończyka nieparka, a także mniejsze populacje czerwończyka fioletka, trzepli zielonej i zalotki większej.
Zgodnie z art. 33 ust 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody (Dz.U.04.92.880 z późn zm.) zabrania się podejmowania działań mogących, osobno lub w połączeniu z innymi działaniami, znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000. Z godnie z art. 34 ust 1 ustawy Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska może zezwolić na realizację takich działań jeżeli przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego zapewniając zarazem wykonanie kompensacji przyrodniczej.
Obecnie trwają prace nad opracowaniem planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 „Lasy Cisowsko-Orłowińskie” stosownie do wymogów art. 28 ustawy o ochronie przyrody.
Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy
Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy został utworzony w 1988 roku. Zajmuje on łączny obszar 20706 ha, z tego na terenie gminy około Raków 6073 ha.
Park jest położony w obrębie Wyżyny Kieleckiej i obejmuje wschodni fragment Gór Świętokrzyskich. Ograniczony jest od północnego zachodu i od północy doliną rzeki Belnianki, od wschodu doliną Łagowicy, od południa doliną Czarnej Staszowskiej i od południowego zachodu doliną Pierzchnianki. Teren Parku przecinają pasma: Orłowińskie, Cisowskie i Ociesęckie oraz Wzgórza Bardziańskie.
Największą wartością naturalnego środowiska przyrodniczego jest szata roślinna, a szczególnie lasy. Zajmują one 63 % powierzchni parku i 28 % otuliny. Lasy charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem typologicznym siedlisk, składu gatunkowego drzewostanów i ich struktury wiekowej. Występuje tu 13 typów siedliskowych lasu od boru suchego do olsu. Dużemu zróżnicowaniu siedlisk towarzyszy bogactwo zespołów roślinnych, zarówno roślinności leśnej (15 zespołów, wśród których dominują lasy mieszane wyżynne, bory i lasy świeże oraz bory mieszane) jak i torfowiskowej. Pod względem zróżnicowania roślinności oraz bogactwa flory teren Parku należy do najciekawszych w Krainie Świętokrzyskiej i przewyższa w tym zakresie nawet Świętokrzyski Park Narodowy.
Obecnie na obszarze parku obowiązują przepisy Rozporządzenia Nr 72/2005 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 roku w sprawie Cisowsko-Orłowińskiego Parku Krajobrazowego zmienione Rozporządzeniem Wojewody Świętokrzyskiego Nr 2/2009 z dnia 28 stycznia 2009 roku. Zgodnie z rozporządzeniem cele ochrony parku są następujące:
- zachowanie cennych biocenoz z chronionymi i rzadkimi gatunkami flory i fauny;
- zachowanie różnorodności geologicznej, w tym obszarów występowania rzeźby lessowej;
- racjonalne wykorzystanie zasobów złóż kopalin;
- zachowanie naturalnych fragmentów ekosystemów wodnych (rozlewisk i starorzeczy);
- zachowanie populacji roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;
- zachowanie siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin; zwierząt i grzybów, w tym w szczególności torfowisk;
- zachowanie układów i obiektów zabytkowych, a także licznych miejsc pamięci narodowej;
- preferowanie zabudowy nawiązującej do regionalnej tradycji i otaczającego krajobrazu;
- zachowanie wartości historycznych, kulturowych i etnograficznych;
- zachowanie istniejących punktów i ciągów widokowych;
- ograniczanie negatywnego wpływu działalności gospodarczej na krajobraz.
Równocześnie na terenie parku obowiązują następujące zakazy:
Wokół parku wyznaczono otulinę o powierzchni 23 748 ha, z tego na terenie gminy Raków okoł 7682 ha.
- realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu art. 51 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627, z późniejszymi zmianami);
- umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej i łowieckiej;
- likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej lub zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych;
- dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody lub racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej;
- likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno – błotnych;
- wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych;
- prowadzenia chowu i hodowli zwierząt metodą bezściółkową.
Wokół parku wyznaczono otulinę o powierzchni 23 748 ha, z tego na terenie gminy Raków okoł 7682 ha.
Cisowsko-Orłowiński Obszar Chronionego Krajobrazu
Cisowsko-Orłowiński Obszar Chronionego Krajobrazu utworzono w 2001 roku na obszarze otuliny Cisowsko-Orłowińskiego Parku Krajobrazowego. Obejmuje on tereny rolnicze i leśne, przy czym lesistość tego obszaru wynosi około 28 % a na jego obszarze znajduje się 10 pomników przyrody oraz 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Oprócz walorów przyrodniczych znajduje się tu wiele zabytków świadczących o bogactwie kulturowym tego regionu. Zachowało się tu wiele form antropogenicznych dokumentujących istnienie historycznego górnictwa rud metali, zwłaszcza w okolicach Daleszyc, Łagowa, Szczecna. Zachowały się również zespoły obiektów świadczące o bogactwie dziedzictwa kulturowego od czasów prahistorycznych. Cennym elementem są zabytkowe układy urbanistyczne Łagowa, Rakowa, Daleszyc i Dębna. Na terenie gminy Raków obejmuje on tereny położone na południe od parku krajobrazowego.
Obecnie obowiązują tu przepisy Rozporządzenia Nr 80/2005 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 roku w sprawie Cisowsko-Orłowińskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu zmienione Rozporządzeniem Wojewody Świętokrzyskiego Nr 10/2009 z dnia 28 stycznia 2009 roku w sprawie Cisowsko-Orłowińskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W Rozporządzeniu ustalono następujące zadania w zakresie ochrony czynnej ekosystemów:
- ochrona dużych kompleksów leśnych dla zachowania różnorodności biologicznej lasu;
- zapewnienie bioróżnorodności ekosystemów, a w szczególności najcenniejszych zbiorowisk łąk i torfowisk;
- zachowanie naturalnych fragmentów obszarów wodnych i torfowisk;
- zachowanie tworów i składników przyrody nieożywionej.
- zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;
- likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych;
- dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka;
- likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno - błotnych.
Chmielnicko-Szydłowski Obszar Chronionego Krajobrazu
Chmielnicko-Szydłowski Obszar Chronionego Krajobrazu (Ch-SzOChK) położony jest w środkowej części województwa świętokrzyskiego, łączy się od zachodu z Włoszczowsko-Jędrzejowskim Obszarem Chronionego Krajobrazu, w okolicach Szydłowa z Jeleniowsko-Staszowskim Obszarem Chronionego Krajobrazu, zaś na południowym-wschodzie z Solecko-Pacanowskim Obszarem Chronionego Krajobrazu. Zajmuje powierzchnię 59291 ha. Należący do niego teren zlokalizowany jest w gminach Gnojno i Szydłów a częściowo także w gminach: Morawica, Pierzchnica, Kije, Chmielnik, Raków, Łagów, Busko Zdrój, Stopnica i Tuczępy. Jest to obszar o charakterze rolniczo-leśnym. W jego szacie roślinnej dominują lasy występujące zwarcie na większym terenie w rejonie między Włoszczowicami a Piotrkowicami, na zachód od Chmielnika i na południe od Drugni. Pod względem siedliskowym przeważają tu bory sosnowe i bory mieszane, sporadycznie występują fragmenty borów trzcinnikowych, olsów i łęgów. W okolicach Drugni na rędzinach jurajskich wykształcił się bogaty subkontynentalny bór mieszany, przechodzący miejscami w grąd wysoki i świetlistą dąbrowę. W rezerwacie Radomice na siedliskach grądu wysokiego występuje ponad 1200 cisów. Ważnym elementem szaty roślinnej są zbiorowiska nieleśne: głównie torfowiska z udziałem takich rzadkich roślin jak: przygiełka biała, sesleria błotna, turzyca Davalla, storczyki: kruszczyk błotny, storczyk szerokolistny. Na wychodniach skał węglanowych porastają murawy kserotermiczne znacznie jednak uboższe niż nad dolną Nidą. Liczne stawy i zbiornik Chańcza tworzą biotopy dla wielu gatunków ptaków wodno-bagiennych. Tradycje osadnicze na terenie Ch-SzOChK sięgają czasów neolitycznych. Wśród zabytków ważną rolę o znaczeniu krajowym przedstawia gotycki układ urbanistyczny Szydłowa zamknięty murami warownymi oraz romańsko-barokowy kościół w Kijach. Zachowały się pozostałości budownictwa rezydencjonalnego oraz założenia dworsko-parkowe w Maleszowej, Śladkowie Małym, Piotrkowicach, Gnojnie i w Grabkach (unikatowy dawny harem). Obszar pełni ważne ekologiczne funkcje łącznikowe pomiędzy Zespołem Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich i Zespołem Parków Krajobrazowych Ponidzia. Jego pierwszoplanową funkcją jest ochrona wód powierzchniowych głównie rzeki Czarnej Staszowskiej wraz ze zbiornikiem wodnym Chańcza.
W granicach obszaru obowiązują przepisy Rozporządzenia Nr 89/2005 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 roku w sprawie obszarów chronionego krajobrazu zmienione Rozporządzeniem Wojewody Świętokrzyskiego Nr 17/2009 z dnia 28 stycznia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów chronionego krajobrazu.
W granicach obszaru obowiązują przepisy Rozporządzenia Nr 89/2005 Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 roku w sprawie obszarów chronionego krajobrazu zmienione Rozporządzeniem Wojewody Świętokrzyskiego Nr 17/2009 z dnia 28 stycznia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów chronionego krajobrazu.
W Rozporządzeniu ustalono następujące działania na terenie obszaru w zakresie czynnej ochrony ekosystemów:
- zachowanie i ochrona zbiorników wód powierzchniowych naturalnych i sztucznych, utrzymanie meandrów na wybranych odcinkach cieków;
- zachowanie śródpolnych i śródleśnych torfowisk, terenów podmokłych, oczek wodnych, polan, wrzosowisk, muraw, niedopuszczenie do ich uproduktywnienia lub też sukcesji;
- utrzymanie ciągłości i trwałości ekosystemów leśnych;
- zachowanie i ewentualne odtwarzanie lokalnych i regionalnych korytarzy ekologicznych;
- ochrona stanowisk chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów;
- szczególna ochrona ekosystemów i krajobrazów wyjątkowo cennych, poprzez uznawanie ich za rezerwaty przyrody, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i użytki ekologiczne;
- zachowanie wyróżniających się tworów przyrody nieożywionej.
- zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;
- likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, od-budowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych;
- dokonywania zmian stosunków wodnych, jeże-li służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka;
- likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno-błotnych.